ESSAY
Werken met bewoners aan duurzaamheid in Amsterdam-Oost
Marieke Verwaaijen over het betrekken van verschillende groepen bewoners bij lokale verduurzaming
Stel je voor, je woont in Amsterdam-Oost. In alle chaos van de dag wordt er bij je aangebeld. Je spiekt door het tuurgaatje van de deur en dan zie je iemand staan die een verkoper van Nuon lijkt te zijn. Je opent de deur en staat de verkoper vriendelijk te woord. Wanneer hij begint over zijn functie als energiecoach word je wantrouwig. Je denkt: ‘oh nee, ik heb nog allerlei betalingsachterstanden… zouden ze daarvoor langskomen?’ Hij vraagt of hij binnen mag komen, maar jij ziet dat niet zitten. Je besluit om te bedanken, want je bent bang dat je energie wordt afgesloten.
Dit voorbeeld illustreert de dagelijkse realiteit van veel kwetsbare bewoners in Amsterdam-Oost en elders. Veel van hen kampen met ‘energiearmoede’ (hebben moeite om de energierekening te betalen vanwege een gebrek aan financiële middelen en/of staat van de woning) en zijn erg wantrouwig als het gaat om energiemaatschappijen en instanties in het algemeen. In dit geval was de verkoper daadwerkelijk een energiecoach van de gemeente, die bewoners helpt om hun woning te verduurzamen met kleine ingrepen. Deze coaches geven kwetsbare bewoners advies, tips en een startpakket bestaande uit onder andere een tochtband, LED lampen, een brievenbusborstel en een waterbesparende douchekop. Op het moment dat deze bewoner uitleg kreeg over de energiecoaches, reageerde hij met ‘dit wil ik wel en ik ken zo tien vrienden die dit ook wel zouden willen’. Zo zijn er vele misconcepties die de aanpak van duurzaamheidsvraagstukken belemmeren.
Focus
‘Duurzaamheid’ is een complex en breed begrip en ook verduurzaming kan allerlei vormen aannemen. Voor de één betekent het afvalscheiding en voor de ander de aanschaf van zonnepanelen. Ondanks dat het voor iedereen iets anders betekent, streeft de gemeente Amsterdam naar een intensieve samenwerking met bewoners, bedrijven en instellingen om te zorgen dat Amsterdam in 2050 klimaatneutraal zal zijn. De beweging naar schone energie bijvoorbeeld raakt alle Amsterdammers, maar de gevolgen voor kwetsbare bewoners zullen het grootst zijn (onder meer in de vorm van toenemende energielasten). Hoe kun je ervoor zorgen dat duurzaamheid meer urgentie krijgt bij alle bewoners en dat de klimaatambities van Amsterdam ook met hen tot uitvoering worden gebracht? En welke uitdagingen kom je hierbij tegen? In dit artikel reflecteer ik op de aanpak van duurzaamheidsvraagstukken in Amsterdam-Oost en de rol van BOOT en andere organisaties hierin. Meer specifiek, waarom het van belang is om kwetsbare bewoners hierbij te betrekken.
Werken aan lokale uitdagingen met kwetsbare bewoners
Bij de aanpak van maatschappelijke vraagstukken vinden we het bij BOOT belangrijk om samen met kwetsbare bewoners op te trekken. Een vraagstuk kan volgens ons niet succesvol van bovenaf worden aangepakt zonder te weten wat er speelt onder kwetsbare bewoners. Hoe ervaren zij iets? Wat zijn hun wensen? Wat zijn hun drijfveren en hoe kunnen zij worden gestimuleerd om ergens een bijdrage aan te leveren, bijvoorbeeld het aardgasvrij maken van hun wijk? Op het moment dat je in contact staat met bewoners ben je in staat om inzicht in en waardering voor hun denken en doen te krijgen. Vervolgens kun je toegespitst op de doelgroep kennis delen, draagvlak creëren, motiveren en uiteindelijk meer impact creëren. Impact maken op een laag schaalniveau lijkt misschien onbelangrijk of slechts een druppel op een gloeiende plaat, zeker als het gaat om mondiale vraagstukken als het klimaat. Maar juist ook voor bewoners en buurtinitiatieven zelf kan het erg waardevol zijn.
Daar zijn we met BOOT al een lange tijd mee bezig. De HvA startte al in 2008 met het project ‘Krachtwijken’ om de verbinding tussen de HvA en de Amsterdamse wijkaanpak vorm te geven. Onderdeel hiervan was de oprichting van de Buurtwinkel voor Onderwijs, Onderzoek en Talentontwikkeling (BOOT). BOOT Oost is gesitueerd in de Indische Buurt en biedt de wijk door de inzet van studenten kennis en diensten aan op een laagdrempelige en toegankelijke plek. We ondersteunen kwetsbare bewoners zodat hun mogelijkheden om sociaaleconomisch mee te kunnen doen in de stedelijke samenleving worden vergroot. Daarnaast speelt BOOT een belangrijke rol in de vorming van een community rondom diverse uitdagingen, waaronder duurzaamheid. BOOT werkt vanuit een bewonersbenadering, omdat wij geloven dat op het buurtniveau de meeste impact te maken is.
De stad als leeromgeving
Voor het onderwijs is wijkgericht werken en het maken van impact in de praktijk even zo goed waardevol. Door studenten de wijk in te sturen komen ze los van de studieboeken en leren ze wat er speelt in de stad en onder verschillende groepen bewoners. Ze bouwen een vertrouwensband op en kiezen vervolgens een gerichte aanpak om lokale uitdagingen aan te pakken. Het afgelopen jaar heeft bijvoorbeeld een groep studenten van de opleiding Toegepaste Psychologie voor de cursus ‘expeditie stad’ onderzoek gedaan naar afvalscheiding in Watergraafsmeer (Amsteldorp). Zij hebben op basis van hun bevindingen een afvalwijzer ontwikkeld waarin duidelijk wordt aangegeven welk type afval in welke bak thuishoort. Ook doet een student Toegepaste Psychologie op dit moment onderzoek naar hoe diverse bewonersgroepen kunnen worden gestimuleerd om minder voedsel te verspillen en welke rol de organisatie ‘Amstelzwam’ hierin kan spelen.
Urgentie duurzaamheid bij bewoners
In Amsterdam-Oost staat duurzaamheid al enkele jaren hoog op de agenda. Niet alleen bij het stadsdeel, maar ook bij buurtinitiatieven en lokale organisaties zoals SamenVooruit, Haak-in, 02025 en Jungle. Onder bewoners bestaan grote verschillen in hoe zij tegen duurzaamheid aankijken. Kennisniveaus en een al dan niet aanwezige gevoelens van urgentie spelen hierbij een belangrijke rol. Er is een middenklasse die hoogopgeleid is, een hoog inkomen heeft en over relatief veel kennis over duurzaamheid beschikt. De kwetsbare bewoners hebben daarentegen veel minder een concreet idee bij duurzaamheid, op welke manier zij duurzamer kunnen leven en wat dit hen zou opleveren. In de Indische buurt is er een relatief grote groep kwetsbare bewoners die tijdelijk of blijvend niet of verminderd zelfredzaam zijn, laaggeletterd zijn en/of een krappe beurs hebben. Zij maken zich vaak zorgen om heel andere dingen dan duurzaamheid of het klimaat. Hoe krijgen ze brood op de plank? Hoe betalen ze hun rekeningen? Hoe zorgen ze dat hun kind een winterjas krijgt? Duurzaamheid staat erg laag op hun prioriteitenlijst.
Kennis vergroten
Op basis van gesprekken met professionals en actieve bewoners die zich inzetten voor duurzaamheid in combinatie met mijn eigen ervaringen bij BOOT, zie ik drie uitdagingen om kwetsbare bewoners bij verduurzaming te betrekken. Het vergroten van kennis en bewustzijn vormt de eerste een belangrijke uitdaging. In Oost zijn allerlei initiatieven die iets met duurzaamheid doen. Er is veel kennis over verduurzaming, maar dit sijpelt niet door naar beneden. Met andere woorden: kwetsbare bewoners leren er niet direct wat van. De praktijk leert dat het voor, met name kwetsbare, bewoners cruciaal is om te weten wat verduurzaming oplevert. Daarnaast kan het helpen om bewoners te laten zien dat je klein kunt beginnen. Lokale organisaties kunnen bewoners helpen om op korte termijn energiekosten te besparen door de huizen beter te isoleren middels de plaatsing van tochtstrippen en radiatorfolie. Op de langere termijn zouden bewoners (kleine en later grotere) gedragsveranderingen kunnen doorvoeren, zoals korter douchen of de thermostaat laag zetten.
Vertrouwen
Een tweede uitdaging heeft te maken met vertrouwen in ‘het systeem’. Zoals duidelijk werd in de introductie, laten mensen niet zomaar iemand toe. Het is voor hen erg belangrijk om eerst een vertrouwensband op te bouwen. Dit kan bijvoorbeeld door duurzaamheidsinitiatieven te koppelen aan andere maatschappelijke uitdagingen. Een voorbeeld hiervan werd genoemd door Tim Doornewaard (actieve buurtbewoner en sociaal ondernemer in de Indische Buurt): het maaltijdproject ‘Samen Vooruit. Laat niemand achter: Iedereen een warme maaltijd!’. In dit project heeft Tim vanuit buurtorganisatie Samen Vooruit en in samenwerking met vele organisaties en vrijwilligers 35.000 maaltijden bereid en uitgedeeld in de Indische Buurt ten tijde van de eerste golf van de COVID crisis. Dit project kan zorgen voor ‘een voet tussen de deur’ bij kwetsbare bewoners om op een later moment het gesprek over duurzaamheid aan te gaan.
Eigenaarschap
Naast vertrouwen in het systeem, zie ik een derde uitdaging die te maken heeft met ‘eigenaarschap’. De verantwoordelijkheid voor verduurzaming wordt vaak afgeschoven op de ander. Je ziet bijvoorbeeld vaak dat woningeigenaren de verantwoordelijkheid van het verduurzamen van woningen afschuiven op hun VvE. Eigenaarschap kan ontstaan op het moment dat duidelijk wordt wat een ingreep of aanpassing in gedrag daadwerkelijk oplevert voor iemand, bijvoorbeeld uitgedrukt in geld. Daarnaast helpt het om bewoners deelgenoot te maken van een missie, duidelijkheid te scheppen over verwachtingen en hen het vertrouwen te geven dat zij iets kunnen. Voor kwetsbare bewoners zou het goed zijn als er meer verbindingen zouden worden gelegd met minder kwetsbare bewoners. Dit kan de kracht van kwetsbare bewoners versterken en het uitwisselen van ideeën kan vervolgens leiden tot het genereren van nieuwe ideeën.
Bruggen bouwen
De Gemeente Amsterdam, de HvA, bewonersinitiatieven en organisaties in Amsterdam-Oost zijn al enige tijd bezig met het bevorderen van bewonersparticipatie bij de aanpak van duurzaamheid. Dit artikel heeft laten zien dat het hierbij van belang is om juist ook samen te werken met de kwetsbare bewoners. Het is nu eenmaal niet voor iedereen vanzelfsprekend om zich in te zetten voor verduurzaming. Wij denken dat in dat licht het interessant is om duurzaamheidsvraagstukken te koppelen aan andere maatschappelijke uitdagingen, om zo eerst een vertrouwensband met kwetsbare bewoners op te bouwen en vervolgens stapje voor stapje meer eigenaarschap voor verduurzaming te realiseren.
Kenmerkend voor Amsterdam-Oost is dat er al zoveel ingrediënten (zoals kennis, buurtinitiatieven, actieve bewoners en organisaties) aanwezig zijn. Het is nu zaak om de handen ineen te slaan en nog meer verbindingen te leggen in de wijk tussen bewoners, initiatieven, organisaties, onderwijsinstellingen en de overheid.
Kenmerkend voor Amsterdam-Oost is dat er al zoveel ingrediënten (zoals kennis, buurtinitiatieven, actieve bewoners en organisaties) aanwezig zijn. Het is nu zaak om de handen ineen te slaan en nog meer verbindingen te leggen in de wijk tussen bewoners, initiatieven, organisaties, onderwijsinstellingen en de overheid. Een mooi voorbeeld van zo’n verbinding is de oprichting van het platform HvA in de stad waarbij BOOT, Campus Amsterdam, Knowledge Mile, Re-set, Amsterdam Donut Coalitie en de HvA in de stad hun krachten bundelen om als HvA bij te dragen aan grootstedelijke vraagstukken en zo onderwijs en onderzoek te verweven met de praktijk. Ook de oprichting van het Opgaveteam Duurzaamheid door Stadsdeel Oost waarbij een netwerk wordt opgezet van diverse stakeholders, inclusief BOOT Oost is zo’n mooi voorbeeld. Er zijn kortom al veel mooie plannen die uiteindelijk allen als doel hebben om de kennis die in de wijk aanwezig is, meer te delen met elkaar. Wat werkt wel en wat werkt niet? En hoe kunnen we onze krachten bundelen? Dit alles om duurzame initiatieven van onderop te ondersteunen. We moeten het tenslotte met z’n allen doen!
