ESSAY
Duurzaamheid als smeermiddel voor samenwerking en vice versa
Iris Hagemans en Patricia van Hemert over lokale samenwerking als aanjager voor vergroening en verduurzaming van de ‘Knowledge Mile’
Onderweg naar kantoor of studie gaat het al snel aan je voorbij, maar voor de oplettende bezoeker is er de afgelopen jaren veel veranderd op de Wibaut- en Weesperstraat. De middenberm is veranderd in een groenstrook, her en der verschijnen grote plantenbakken en meer horecaondernemers kiezen voor beplanting op hun terras. Bij het betonnen woonblok naast de Coffee Company klimt het groen al tot aan de vierde verdieping en ook de gevel van het Wibauthuis raakt langzaamaan begroeid. De grootste verkeersader naar het centrum van Amsterdam maakt steeds meer ruimte voor groen. Hiermee gaat een lang gekoesterde wens van veel bewoners in vervulling. Ondanks verschillende lobbypogingen en initiatieven bleef opschaling van het groenproject lang een wensdroom. Toch is het de afgelopen jaren wel gelukt om die vergroeningsslag te maken. Wij denken dat de sleutel zit in goede afstemming tussen een professioneel georganiseerd lokaal institutioneel samenwerkingsverband en een verscheidenheid aan bottom-up initiatieven binnen een duidelijk afgebakende omgeving en met een gedeeld belang.
Wat is de Knowledge Mile?
De Knowledge Mile is begonnen als een community van bewoners, werknemers, ondernemers, gemeente en onderwijs-, culturele en maatschappelijke instellingen aan de Wibaut- en Weesperstraat in Amsterdam. Sinds 2017 hebben de bedrijven en instellingen in het gebied zich verenigd tot een Bedrijveninvesteringszone (BIZ). Een BIZ is een soort ondernemersvereniging met als voornaamste verschil dat de gemeente een verplichte bijdrage van de leden int, die als subsidie aan de BIZ-organisatie wordt uitgekeerd. Een BIZ moet op aantoonbare, breed gedeelde steun van de lokale ondernemers kunnen rekenen. Er moet een stemming plaatsvinden waarin meer dan de helft van de ondernemers vóór de BIZ stemt. Naast de BIZ is het grotere, informelere netwerk van de Knowledge Mile blijven bestaan. In 2019 is het initiatief Knowledge Mile Park ontstaan, waar de gemeente Amsterdam en BIZ trekkers van zijn. Hierbij wordt ook de Valkenburgerstraat betrokken.
De gemeenschappelijke wens voor vergroening
Een drukke verkeersstraat veranderen in een groene oase is geen gemakkelijke taak. De beplanting moet op slimme manieren ingepast worden in de infrastructuur, in kleine (bijvoorbeeld in een geveltuintje of middenberm), onverwachte (bijvoorbeeld op daken) en soms zelfs verticale oppervlakten (zoals groene gevels). Dit zijn plaatsen waar beplanting vaak alleen kan ontstaan door nauwe samenwerking tussen de gemeente, pandeigenaren en ondernemers. Dat het vergroenen van de Wibaut- en Weesperstraat nu zo grondig aangepakt wordt, komt voor een groot deel door het samenwerkingsverband Knowledge Mile. Tegelijkertijd is het omgekeerde ook waar: het ontstaan van dit collectief is grotendeels te danken aan de doelstelling om de straat te vergroenen. Groen bleek het perfecte smeermiddel om samenwerking tot stand te brengen en schiep ruimte voor ontwikkeling van een breder perspectief op en projecten rondom verduurzaming van de straat.
Grote hoeveelheid betrokkenen en verscheidenheid aan belangen
Lokale samenwerking kwam in de Wibaut- en Weesperstraat moeilijk van de grond. Dat heeft vooral te maken met de grote variatie in bedrijven en instanties dat aan de straten gevestigd is.
De straten beslaan samen bijna drie kilometer. Aan het begin van de Weesperstraat houdt bijvoorbeeld gemeente Amsterdam kantoor en zijn een aantal musea gevestigd, zoals het Joods Historisch Museum en het Rembrandthuis. Aan het eind van de Wibautstraat zijn een aantal grote kantoorpanden te vinden, zoals die van Philips en de Rabobank. De Hogeschool van Amsterdam is gevestigd in een aantal panden over de twee straten verspreid, de campus van de Universiteit van Amsterdam is op loopafstand van het Weesperplein en ook de Hogeschool van de Kunsten is aan de Weesperstraat gevestigd. Rondom deze grote instellingen zit allerlei kleinere bedrijvigheid, van bakker tot bandenreparateur en van reisbureau tot Het Financieel Dagblad. In totaal zijn er meer dan 600 organisaties en bedrijven gevestigd aan de Wibaut- en Weesperstraat.
Institutionele samenwerking krijgt boost
Dat de initiators van de Knowledge Mile erin zijn geslaagd om zo veel verschillende partijen met verschillende relaties tot en belangen bij de straat bij elkaar te brengen is op zichzelf al bijzonder. Nog interessanter is hoe dit tot stand is gekomen zonder dat er een directe aanleiding was vanuit de ondernemers en andere belanghebbenden zelf. Doordat de straten lang en breed zijn, voelen ze niet aan als een duidelijk afgebakend winkel- of verblijfsgebied. Winkeliers en horecaondernemers ervaren daardoor maar weinig onderlinge afhankelijkheid. Voor ondernemers in smalle straten is vooral het gedrag van een (over)buurman al snel van belang, bijvoorbeeld wanneer deze zorgt voor een rommelige uitstraling of een deel van de stoep blokkeert met een reclamebord. Deze relatie is minder direct in de Wibaut- en Weesperstraat, waar ondernemers door een vierbaans-autoweg van de overbuurman gescheiden worden. Voor grotere kantoren en instanties zijn ondernemers in de straat nog minder in het zicht, aangezien zowel medewerkers als klanten doorgaans niet uit de directe omgeving komen. Van structurele samenwerkingsverbanden in de straat is het voor de komst van de Knowledge Mile dan ook nog nooit gekomen. Ook tijdens de opstartfase van de Knowledge Mile leek de behoefte aan samenwerking nog minimaal.
Het initiatief voor de Knowledge Mile is in 2015 genomen door de decaan van de faculteit Digitale Media & Creatieve Industrie, één van de faculteiten van de HvA die is gevestigd aan de Wibautstraat. De faculteit kreeg extra financiering uit een landelijk programma om een 'expertisecentrum' op te richten samen met Hogeschool van de Kunsten en Hogeschool InHolland. Na discussies hoe de activiteiten van de universiteiten te verbinden met stedelijke opgaven – in lijn met de HvA-strategie – ontstond het idee om een diepere en meer langdurige relatie te ontwikkelen met actoren in de directe omgeving van de campus. Het idee hierachter was tweeledig: ten eerste om van het gebied een living lab te maken, zodat HvA-studenten, docenten en onderzoekers in gesprek kunnen gaan met actoren in het gebied voor onderzoeks- of onderwijsprojecten, en ten tweede om het gebied gezamenlijk te ontwikkelen tot een aantrekkelijker gebied. De diversiteit van de straat, met zijn grote verscheidenheid aan bedrijven en organisaties, variërend van winkels, horeca en autoreparatiewerkplaatsen tot geavanceerde dienstverleners en openbare instellingen, paste ook bij de diversiteit van de HvA-faculteiten. Welk probleem samen in de straat kon worden aangepakt was echter nog niet direct evident. Samenwerking als doel op zich is immers zelden effectief. Er werd dan ook een team opgezet dat op zoek ging naar urban challenges die collectief zouden kunnen worden aangepakt en verbindend zouden kunnen werken.
Vergroening als smeermiddel
Vergroenen van de straten bleek een breed gedragen wens te zijn. Dat is wellicht niet zo gek, want de Wibaut- en Weesperstraat behoren tot de grootste verkeersaders van het centrum van Amsterdam. Hierdoor was niet alleen de luchtkwaliteit slecht, maar werden de straten ook jarenlang steevast verkozen tot de lelijkste van de stad. Bewoners waren al langer op zoek naar manieren om de straat te vergroenen. Sinds 2013 werd door omwonenden jaarlijks het straatfestival ‘De Groene Boulevard’ georganiseerd, waarbij wordt gekeken hoe het gebied verduurzaamd kan worden en wat bewoners daarin zelf kunnen doen. Ook werden er vanaf 2016 verschillende groeninitiatieven gestart door bewoners in samenwerking met de Gezonde Stad, zoals ‘Park om de Hoek’ de Ruyschtuin en het programma ‘Jij maakt de stad’, dat boomspiegels in de Wibautstraat vergroent. Bewoners waren op deze manier al geruime tijd bezig met het vergroenen van de straat, zij het op kleine schaal.
Het bleek een thema dat ook ondernemers aan de Weesper- en Wibautstraat aansprak. Hotels zouden een groenere omgeving prettiger vinden voor hun gasten, kantoren zagen voordelen voor hun werknemers en detailhandel en horeca hoopten op meer voetverkeer in een groenere straat. Voor de initiatiefnemers van de hogescholen werd groen, door de breed gedragen steun voor dit thema, net zo goed een middel om tot meer samenwerking te komen als een doel op zichzelf. Het doel van de Knowledge Mile was immers om te zorgen voor meer samenwerking tussen verschillende belanghebbenden in de straat, toevallige ontmoetingen te stimuleren en bestaande netwerken samen te brengen. Vergroening bleek bij uitstek het thema dat het meest verbindend werkte in de straat omdat het door bestaande bewonersverenigingen al duidelijk op de kaart was gezet en aansloot op de ideeën en belangen van andere partijen.
Vergroening van de straat werd door de verschillende partijen zodoende omarmd en naar een hoger plan gebracht in het initiatief Knowledge Mile Park. Bij dit project sloten naast de gemeente en de Knowledge Mile BIZ vijf andere partners zich aan, namelijk de Hortus, de HvA, de Gezonde Stad, de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten en Amsterdam Green Campus. Uiteindelijk kreeg de Knowledge Mile Park voor elkaar wat de bewoners eerder op kleinere schaal hadden ingezet. Vergroening van de Wibautstraat, Weesperstraat en Valkenburgerstraat kwam op de agenda van de gemeente te staan, mede in het kader van de gemeentelijke doelstelling om initiatieven van ondernemers en bewoners beter te ondersteunen (zie beleidsbrief democratisering) en om samenwerking tussen ondernemers te bevorderen (zie het Amsterdams ondernemersprogramma).
“Belangrijk voor een project als Knowledge Mile Park is dat je kartrekkers hebt, die faciliteren. Vanuit daar gaat het balletje rollen en wordt het makkelijker. We merken dat steeds meer organisaties, bedrijven en bewoners nieuwsgierig zijn en mee willen doen. Daarbij is het belangrijk om duidelijk te maken dat elke kleine stap onderdeel is van een groter geheel. Als Knowledge Mile Park een bestemming wordt, een plek waar je naartoe wil en waar je iets kunt beleven, dan profiteren ondernemers aan de straat daar ook van. Onze stip aan de horizon is het 750-jarig bestaan van Amsterdam in 2025. Dan willen we met Knowledge Mile Park een cadeau geven aan de stad, namelijk een groene en duurzame stadsstraat.”
- Carla van der Linden, Projectmanager Knowledge Mile Park (Gemeente Amsterdam)
